Geschiedenis van de voice-over en stemacteur

“One, two, three, four. Is it snowing where you are Mr. Thiessen? If so, telegraph back and let me know.”

Reginald Fessenden

Reginald Fessenden - verzond als eerste stemgeluidHet is 23 december 1900, en voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid wordt er draadloos het geluid van een stem verzonden. De verzender en eigenaar van de stem is Reginald Fessenden, een Canadees ingenieur en uitvinder.

Eerder dat jaar had Fessenden zijn academische positie aan de universiteit van Pittsburgh opgegeven om voor het Amerikaans weerbureau een draadloos telegrafienetwerk te ontwikkelen tussen de verschillende weerstations aan de oostkust van de Verenigde Staten. Nadat hij van zijn telegrafisten had gehoord dat er onder de ontvangen morsecodes soms heel vaag een stem te horen was, besloot hij dit nader te onderzoeken. En, zoals gezegd, slaagde zijn experiment: hij wist over een afstand van 1,6 km een bericht te verzenden naar zijn assistent, Thiessen, die via de telegraaf antwoordde dat het inderdaad sneeuwde.

De kwaliteit van de uitzending was niet goed genoeg voor commercieel gebruik – een euvel dat Fessenden verhielp dankzij zijn ontdekking van de methode van amplitudemodulatie (AM). Naar eigen zeggen lukte het hem om op kerstavond 1906 een heuse radio-uitzending te maken voor de bemanning van de schepen op zee.

Dit alles maakt Fessenden, behalve grondlegger van de moderne radiotechnologie, de allereerste voice-over (radio) in de geschiedenis.

1860

Maarrrrr. Eigenlijk begon het allemaal veel eerder, namelijk op 9 april 1860, toen de Parijse drukker en bibliothecaris Edouard-Leon Scott de Martinville op een (door hem uitgevonden) fonautograaf een geluidsopname maakte van een zangeres die het liedje Au clair de la lune zong. Hij kon de opname zelf niet afspelen, maar het lukte wetenschappers in 2008 om – met behulp van moderne technieken – de oude tekening om te zetten in geluid. Het is daarmee de oudst bekende geluidsopname in de geschiedenis.

Thomas Edison maakte daarna in 1877 op een fonograaf de eerste geluidsopname (van het liedje Mary had a little lamb) die meteen weer te herbeluisteren was. En in 1893, zeven jaar voor Fessendens ontdekking, werd de eerste pratende pop gemaakt door Henri Lioret. Deze pop kon, aan de hand van een fonograaf in zijn torso, 35 verschillende woorden zeggen, verhalen vertellen en zingen.

Dus misschien was de eerste voice-over eigenlijk de zangeres van Au clair de la lune. Of de stem van de pop van Lioret. Of misschien, strikt genomen, een heel verre voorouder die ergens, diep in een grot, naar zijn eigen echo luisterde…

Amerikaanse voice-overs

Walt Disney - dé beroemdste Amerikaanse stemacteurHoewel niet de eerste stemacteur ooit (zoals de meeste mensen denken) is Walt Disney wel de eerste wijds bekende. Met zijn invulling van Mickey Mouse in de film Steamboat Willy (1928) kwam voor het eerst een geanimeerd figuur echt tot leven. Het betekende het startschot voor meer ingesproken tekenfilms, zoals die van Looney Tunes.

En met de tekenfilms van Looney Tunes komen we bij de eerste échte stemacteur: Mel Blanc. Als voormalig radiopersoonlijkheid kwam hij in 1936 bij Leon Schlesinger Productions en leende zijn stem aan een enorme verscheidenheid aan (Warner Bros.) karakters, zoals Bugs Bunny, Tweety, Tasmanian Devil, Porky Pig, Woody Woodpecker, en vele anderen. Niet voor niets werd hij, en nog steeds, The Man of a Thousand Voices genoemd. Het was dankzij Mel Blanc dat stemacteurs voortaan de (minimale) erkenning kregen die zij verdienden: hun naam op de aftiteling.

Toen de productie van tekenfilms toenam, en ook andere mediavormen zoals commercials, filmtrailers en promo’s in opkomst kwamen, groeide ook de behoefte aan professionele voice-overs. Van de schare nieuwe stemartiesten was er één man die in de jaren zestig (en daarna) een groot stempel drukte op het voice-overvak: Don LaFontaine. LaFontaine sprak in 1962 de eerste filmtrailer ooit in, en zette hiermee meteen een standaard. Hij heeft tot in het eerste decennia van de 21e eeuw honderdduizenden filmtrailers, commercials en promo’s ingesproken, en was, tot zijn dood in 2008, waarschijnlijk de meest gevraagde stemacteur van Hollywood.

Hollands glorie

Philip Bloemendal was de eerste bekende Nederlandse voice-over, die we allemaal kennen van het Polygoonjournaal. Zijn Philip Bloemendal - de bekendste voice-over van Nederlandherkenbare stem werd de stem van Nederland genoemd.

In 1946 (hij was toen 28) ging hij werken bij Radio Herrijzend Nederland, en een jaar later bij Polygoon, waar hij redacteur-commentator werd bij het bioscoopjournaal. Tevens is Bloemendal (tot vrij recent nog) te horen geweest als halte-afroeper bij de Amsterdamse metro.

Zijn manier van inspreken heeft veel navolging gehad (in de vorm van nabootsing en parodie), en zal ook nu nog – zelfs bij jongere generaties – een gevoel van nostalgie oproepen.

En hoe zit het met de stemmen in tekenfilms?

Nasynchronisatie (inspreken) van tekenfilms gebeurt ook in Nederland al een hele tijd. Vroeger was er maar een handjevol acteurs die eigenlijk alles inspraken, zoals Ger Smit, Frans van Dusschoten, Paul van Gorcum en Elsje Scherjon, vooral bekend van series als De Bereboot en De Fabeltjeskrant.

Tegenwoordig worden veel bekende Nederlandse acteurs (of andere bekende Nederlanders) ingezet voor grote (Disney)producties, maar er is ook een legio onbekende stemacteurs en voice-overs die je dagelijks voorbij hoort komen op radio, televisie, internet, telefoonbeantwoordsystemen, navigatiesystemen, in video-games, apps, speelgoed, luisterboeken en – uiteraard – speelfilms.

Stemacteren is over de jaren een echt vak geworden, waar je tegenwoordig ook opleidingen voor kunt volgen. En dat, terwijl we anderhalve eeuw geleden nog niets anders hadden dan onze eigen echo.

Over de auteur:
Barnier Geerling is oprichter van Fourteen Voices®, spreekt zelf in en regisseert dagelijks voice-overs en stemacteurs.